شرق مازندران : نوروز یکی از زیباترین آیین‌های ایران زمین و در بردارنده رسم های فراوان است، رسم و رسومی که در پس هر یک می‌توان معنا و مفهوم و هویت فرهنگی مردمان یک اقلیم را جست‌جو کرد.
امروزه بخشی از سنت‌های نوروزی به علت شهرنشینی و ظهور رسانه‌های اجتماعی به باد فراموشی سپرده شده و یا تفاوتی با دیگر اقوام ندارد، با همه این مسائل برخی از این آیین‌ها نظیر نوروزگاه‌ها در مناطقی از این مرز و بوم بویژه شهرها و روستاهای غربی مازندران حفظ شده و یا فرهنگ دوستان منطقه سعی کردند با تمهیداتی این آیین‌ها را از نو احیا کنند. آیین‌هایی که هنوز دانستن و واکاوی سیر تحولی‌شان جذاب است. کنجکاوی پیرامون جنب و جوش‌های نوروزی و اینکه حال و هوای نوروز گذشته چگونه بود و چطور تا به امروز همچنان پابرجاست.
بانوان عامل مانایی آیین‌های کهن
یک استاد مردم شناسی نقش زنان، کودکان و نوجوانان را از عناصر مهم و غیرقابل انکار تدوام نوروز و دیگر آیین هایی از این دست معرفی می‌کند و معتقد است کمتر کسی به این موضوع توجه کرده است.
عیسی خاتمی به ایرنا گفت: از دیدگاه جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی نقش این قشر در تداوم آیین های کهن نظیر نوروز پررنگ و چشمگیر است. به این معنی که سلیقه نو شدن و اجرای آیین های کهن نظیر نوروز از بانوان بوده و مردان بیشتر نقش حمایتی داشتند.
به گفته خاتمی، زنان به عنوان مدیران داخلی خانه و کودکان و نوجوانان به واسطه شور و اشتیاق داشتند، به دنبال خرید سال نو، مراسم چهارشنبه‌سوری، سیزده‌بدر و دیدوبازدید در نوروز بودند و همین روحیه سبب شده رسم و رسوم کهن تداوم یاید. چنانچه خلاقیت، ذوق و حساسیت و اصرار بانوان برای اجرای دقیق این رسم و رسوم نبود خیلی پیشتر آیین های کهن به فراموشی سپرده می شد.
تفاوت سفره‌های نوروزی جدید و قدیم
امروزه عناصر سفره‌های نوروز هر ایرانی از سین‌های مرسوم تجاوز نمی کند، این درحالیست که رییس موزه مردم شناسی رامسر می گوید: باید اعتراف کنم در سفره‌های نوروزی گذشته رامسر خبری هفت سین نبود. برای مثال سمنو که چند دهه است به عناصر سفره‌های نوروزی اضافه شده به دلیل شرایط پخت سختی که داشت در این نواحی مرسوم نبود. سیب دیگر عنصر تازه وارد چیدمان سفره‌های نورزی رامسر است چراکه فصل بهار در گذشته فصل بهار با سرمای زیادی همراه بود و این میوه در آن ایام به بازار نیامده بود به همین دلیل پرتقال پای ثابت سفره های نوروزی قدیم بود. عنصر شاخص دیگر گل پامچال و بنفشه‌های خودوریی بود که اواخر اسفند در این منطقه می‌رویند.
در این بین سنجد نقطه اشترک سفره‌های نوروزی از گذشته تا به امروز است. به ویژه اینکه بانوان رامسر سنجدها را روی برگ‌های خاردار گیاهی قرار می دادند و این گیاه را با سنجد روی سفره می گذاشتند.
به گفته وی به طور کلی سبزه، پرتقال محلی، نان، سنجد، شیرینی های نوروزی رامسر، نخودچی، کشمش های سیاه، تخمه های سفید رنگ، نقل های سفید و قرمز و نوعی بنفشه که به زبان محلی به آن میشیم می گفتند تزیین می شد.
شیرینی‌پزی عنصر فخرفروشانه سفره‌های نوروزی
به گفته خاتمی بانوان رامسری با پخت شیرینی‌های متفاوت و قرار دادن آن بر روی سفره‌های نوروزی سلیقه و کدبانو بودن خود را به رخ فامیل می‌کشیدند.
وی شیرینی به‌نام سالیان با شکل و شمایل کلوچه و شیرینی های کوچک سکه‌ای به نام اَگردک را از شیرینی‌های شاخص چیدمان سفره نوروز رامسر در دهه ۴۰ و ۵۰ معرفی می کند و افزود: به طور کلی سفره سال نو در رامسر شامل، آیینه، قرآن، سبزه، پرتقال محلی، نان، سنجد، شیرینی های نوروزی رامسر، نخودچی، کشمش های سیاه، تخمه های سفید رنگ، نقل های سفید و قرمز و نوعی بنفشه که به زبان محلی به آن میشیم می گفتند تزیین می شد.
وقتی نوروزخوان‌ها سر می‌رسند
به نظر می‌رسد در غیاب رسانه‌ها و رسانه‌های نوظهور افرادی بودند که با برگزاری آیین های نمایشی و آوازخوانی آمیخته به مذهب به پیشواز سال جدید می رفتند و زودهنگام شور و نشاط آمدن سال نو را نوید می‌دادند.
در حقیقت نوروزخوانان اولین پیام آوران پایان سختی ها، سرمای زمستان، سپری شدن یک سال و شروع سال جدید را نوید می دادند.
مدیر موزه مردم شناسی رامسر خاطرنشان کرد: هرساله از نیمه دوم اسفند ماه عده ای به عنوان پیشگامان نوروز در قالب گروه های ۲ نفره یا چهارنفره به میان شهرها و روستاها می رفتند و آیین های نمایشی آمیخته به مذهب، فرهنگ بومی و غیربومی را تا یک ماه پس از نوروز برگزار و ادامه می دادند.
خاتمی سرخوان‌ها را که اشعاری در توصیف و مدح ۱۲ امام (ع) می سرودند را از نخستین گروه‌های نوروزی معرفی و اضافه کرد: از میان آن ها فردی بود چراغ فانوس در دست داشت، کوله ای بر دوش و هدایای مردمی را حمل می کرد و اشعاری در مدح دوازده امام را در همه منازل می‌خواندند. البته به دلیل اینکه وقت نداشتند قسمتی از اشعار را با این عناونی” همی خوانم امام اولین را، شه کشور امیرالمومنین را، وصی و جانشین یعنی علی را، به یاسین و الف لام و به فیروز دهید مژه که آمد عید نوروز” را در خانه‌ها می‌خواندند و همه اعضا تکرار می‌کردند.
این پژوهشگر و مردم شناس بیان کرد: نوروزخوانان هم به همراه این گروه اشعاری مانند ‘ نوروز سلطان آمده ‘، ‘گل به گلستان آمده ‘، ‘باد بهاران امده ‘، ‘نوروز سلطان آمده’ می سرودند و نوید آمدن بهار و نوروز را به مردم می دادند. و نکته جالب آنکه این گروه پس از سرودن این اشعار، دعاهایی برای صاحبان خانه در روستاها و شهرها با این عناوین که ‘خدایا صاحب این خانه را خوشحال گردان ‘، ‘جوانان این خانه را داماد گردان، عروسش صاحب اولاد گردان ‘، ‘به حق سوره یاسین قرآن ‘، ‘به حق آن تن شاه شهیدان بلا ‘ را از این خانه دور گردان ‘ می خواندند و برای صاحبان این خانه ها طلب مغرفت و برکت می کردند.
خاتمی تصریح کرد: پیشگامان نوروزی نیز به شکل گروه های ۲ نفره با دردست داشتن عروسک های چوبی که ‘ اهو چره ‘ نام داشت به درب خانه های مردم می رفتند و اشعاری مانند آهو چره ‘، ‘ ببین چقدرخوب می چره، ‘ می آهو از باغ آمده ‘، ‘چریده و چاق آمده’، ‘می آهو مرغانه خوره ‘، ‘صد تا به کمتر نخوره ‘، ‘راه بچره راه بچره ‘، ‘می آهو صحرا بچره ‘ را می خواندند.
وی آهو را نماد زیبایی، شادی، مهربانی و دوستی بوده است و به تعبیری آهودشت درادبیات ایران نماد آزادگی هم تلقی می شد توصیف کرد و گفت: پیشگام سوم نوروز، برخلاف ۲ مورد دیگر یک رنگ و بوی بومی و محلی به خود گرفته بود و ‘عروس گلی ‘ نام داشت در این آیین پسر نوجوانی آراسته به لباس نوی عروسی به همراه ۲ نفر دیگر که نقش ‘ پیر بابو’ و ‘غول ‘ را بازی می کرد، نمایش اجرا می کردند.
این پژوهشگر یادآور شد: سرانجام در این نمایش آیینی اشعاری با مضمون ‘عروس گلی بیردیم ‘، ‘جان دلی بیردیم ‘، ‘ازراه دور بیاردیم ‘، ‘عروس گلی همینه ‘، ‘جان دلی همینه ‘، ‘عروس شب بیردیم ‘ و ‘چادر شب بیاردیم ‘ سروده می شود و در نهایت با دریافت هدایا از صاحب خانه این آیین پایان می یابد.
خاتمی از خرس بان هایی که با اهلی کردن خرس ها به محله ها می آمدند، به عنوان گروه چهارم پیشگامان نوروز یاد کرد و گفت که علاوه بر خرس بان گروهی هم با میمون به محله های می آمدند و با نمایش های سرگرم کننده مردم را خوشحال می کردند.
خانه تکانی به قوت خود باقیست
مدیر موزه مردم شناسی رامسر، خانه تکانی خانه های کاهگلی را از دیگر آداب و رسوم مردم غرب مازندران نام برد و گفت که در واپسین ایام سال که روزهای زمستان به شماره می افتد و نور خورشید زودتر از روزهای سخت زمستانی، تا انتهای خانه را روشن می سازد، حال و هوای خانه تکانی به همه خانه ها سرک می کشد.
خاتمی اظهارکرد: به همین خاطر در گذشته در فرصت های اندک باقی مانده به سال جدید خانه ها قدیمی و کاهگل را گلکاری و درب و پنجره ها را نیز با رنگ آبی نقاشی می کردند.
وی افزود: گلکاری خانه ها با گل سفیدی که به آن ‘سفید گل’ گفته می شد نو نوار می شد و خانم های خانه حدود ۲۴ ساعت قبل گل را در آب می خیساندند و بعد از نرم شدن با نوک جارو تحت عنوان فوفاج زدن روی دیوار نمای بیرونی و داخلی اتاق ها می مالیدند و کف اتاق ها نیز با کف خانه ها نیز با گل رس مخلوط شده یا براده های کاه و برنج گل کاری می کردند.
به گفته این پژوهشگر، شست و شوی خانه ها نیز با به آب انداختن نمد، حصیر، چادر شب، رو بالش ها و دیوار دیمی ها انجام می شد./اینا
